Aromatik Bitki Yetiştirilmesinde Nelere Dikkat Edilmelidir ?

Bilindiği gibi aromaterapi son yıllarda evde, işte, okulda pek çok yerde karşılaştığımız, bilinçli ya da bilinçsiz şekilde koklayarak maruz kaldığımız uçucu yağların kullanıldığı bir çeşit tedavi yöntemidir. Tedavi yöntemi dedik ama aslında uçucu yağlar sadece tedavi amacıyla değil ilgi çekmek, lezzet vermek, keyif vermek ya da güzelleştirmek gibi farklı amaçlarla da sosyal hayatın içine girmiş durumdadır. Çok sayıda üretici danışanım olduğu için yaygın kullanılan uçucu yağlar “yüksek kalitede nasıl üretilebilir?” bu konuya birlikte göz atmak istiyorum.

Öncelikle kimleri hedefliyoruz ?  

Son tüketiciyi saymazsak aromatik bitki yetiştiricileri, uçucu yağ üreticileri, uçucu yağlarla kozmetik üreticileri, ilaç sanayi ve gıda sanayi uçucu yağ üretim zincirinin farklı noktalarında devreye giren partnerlerdir.

Arnica montana, Leontopodium alpinum ve Calendula officinalis yetiştiriciliği- Taüllorgànics

Piyasada bulunan uçucu yağlar bileşimleri açısından değerlendirildiğinde standart bir kalitede olmaları beklenirken çok geniş bir skalada karşımıza çıkmaktadırlar. Bu durum aromatik bitkinin yetiştirilmesinden uçucu yağın elde edilmesine, saklanmasına, taşınmasına kadar her aşamada uygulanan farklı yöntemlerden kaynaklanmaktadır. Bu farklılıklardan kaçınmak için dünyada ve ülkemizde İyi Tarım ve Toplama Uygulamaları (GACP) ve İyi Üretim Uygulamaları (GMP) klavuzları yayımlanmış, hem bitki hem yağ için beklenen kalite kriterleri Farmakopelerce belirlenmiştir. Ben burada uzun uzun bu kriterlerden bahsetmeyeceğim. Ancak eğer bir tıbbi bitki, uçucu yağ ya da aromaterapötik ürün üretilecekse bu kılavuzlar çerçevesinde üretimlerin yapılması gerektiği akıldan çıkarılmamalıdır. Bu kılavuzlar için Avrupa İlaç Ajansı (EMA) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) kaynaklarından yararlanılabilir. Tıbbi bitki yetiştiriciliğinde GACP kurallarının uygulanması Avrupa’da bir zorunluluktur. Bu kılavuzlar bitkinin yetiştirilmesi, toplanması, saklanması vb gibi konularda genel kuralları ortaya koyarken üreticilerin sürekliliği sağlamak için kılavuza göre her bir aşama için yapılması gerekenleri belirlemesi gereklidir. Yani her bir aşama için SOP’ler hazırlanmalıdır.  (Daha sonra ilgilenenler için sayfama üretimde kullanılabilecek örnek bir SOP koyabilirim.)

Ayrıca bitki ve uçucu yağ kalite standartları için ülkemizde Avrupa Farmakopesi standartları uygulanmaktadır. Bu sebeple elde edilen ürünün uluslararası kalitede olup olmadığı da Avrupa Farmakopesi’nde belirtilen testlere göre incelenmelidir.

Basit olarak düşündüğümüz zaman bitkiler iki çeşit yağ içermektedir. Bunlardan ilki zeytin yağı, avakado yağı gibi sabit yağlar diğerleri bitkiye karakteristik kokusunu veren uçucu yağlardır. Uçucu yağlar kompleks yapıda, oldukça konsantre kuvvetli kokulu karışımlardır.

Genel olarak uçucu yağlar alkolde, eterde ve sabit yağlarda çözünebilir ancak suda çözünmezler. Yoğunlukları birden küçük olup tarçın, karanfil ve vetiver uçucu yağları farklılık gösterir. Kendilerine özgü refraktif indekse ve optik çevirmeye sahiptirler. Bu özelliklerinden kalite kontrollerinde yararlanılır.   

Uçucu yağlar kompleks karışımlardır ve bileşimlerinden 200 den fazla molekül içerebilirler. Bu moleküller düşük molekül ağırlıklı organik uçucu bileşiklerdir. Bu moleküllerin özelliğine göre o yağın kokusu ve etkisi ortaya çıkar. Taşımış oldukları bileşiklerin büyük çoğunluğu terpenik yapıdadır (geraniol, mentol, 1,8 sineol gibi), bunun yanında terpenik yapıda olmayan öjenol, timol, sinnamaldehit, safrol gibi fenilpropanoit yapıda bileşikler de içerirler.

Bitkiden elde edilen uçucu yağın bileşimi ve miktarı çok farklı faktörlerden etkilenir:

1. Bitkinin cins, tür, varyete özellikleri ya da kemotipi;

2. Bitkinin yaşı, olgunluk derecesi, toplanma zamanı (Vejetatif siklusa bağlı faktörler)

Bunun yanında çevresel bazı bazı faktörler, örneğin:

3. Çevresel faktörler (toprak yapısı, nem, iklim vb);

4. Sulama, gübreleme metodu,

5. Hasat koşulları, taşıma, saklama, kurutma gibi hasat sonrası işlemler  

6. Ekstaksiyon metodu...   

Kurutma

Bu ve benzeri faktörler uçucu yağın hem miktarını hem bileşimini etkileyeceğinden üretimde bu faktörlerin sabit tutulması standart üretim yapılabilmesi için çok önemlidir.

Uçucu yağ seçiminde genellikle atlandığını düşündüğüm yağın kimyasal bileşimine etki eden önemli bir ayrıntı: Kemotip. Ya da vejetatif siklusun yani toplama zamanının etkileri. Daha fazla uzatmamak için bu faktörleri incelemeyi bir sonraki yazılarıma bırakıyorum.  

Mis kokulu sağlıklı günler dileğiyle..