Sakız Ağacı Yetiştiriciliği

Son tatilimde her köşede karşıma çıkıp beni kendisine hayran bırakan sakız ağaçları ile ilgili birkaç şey yazmak istedim. Neden Sakız Ağacı ülkemizde doğal olarak yetişirken değerlendiremiyoruz? Çok kafama takıldı. Biraz araştırdım. Ekonomik olarak bu kadar değerli ülkemizin doğal bitkilerinden birini aslında yeniden kazanabiliriz. Okuyalım görelim.  

Sakız (1)

Sakız ağacı (Pistacia lentiscus L.), Akdeniz Bölgesi’nde yabani olarak yetişen her dem yeşil küçük bir çalı olup, ekonomik değeri ve tarihi geçmişi ile öne çıkmaktadır. Özellikle batı Ege (Çeşme- Karaburun) arasında ve Sakız Adasında yoğun olarak yetişmektedir. Halk arasında bilinen isimleriyle Çitlembik (Pictacia atlantica), Menengiç (Pictacia terebinthus) ve Antep fıstığı (Pictacia vera) da sakız ağacının yakın akrabası olan bitkilerdendir.  Ancak sakız ağacı yaprak dökmeyen özelliği ile diğer Pictacia türlerinden kolaylıkla ayrılır. Toprağı örtmesi nedeni ile toprak erozyonunu önlemekte ve orman yangını gibi kötü koşullarda bile kısa sürede kendini yenileme kabiliyetine sahip bir bitkidir. Binlerce yıldır reçinesi ve meyveleri tedavi amacıyla kullanılmış olan sakız ağacı günümüzde de ilaç ve gıda sanayinin önemli bir ham maddesidir.

Sakız Ağacı (1)

Ekonomik anlamda sakız eldesi sadece P. lentiscus var. chia’nın erkek bireylerinden yapılmaktadır. Ağaç 6 yaşından itibaren sakız vermeye başlar, 12-15. yaşlarda normal sakız verimine ulaşır ve bu dönemde ağaç başına ortalama 320 gram sakız alınabilir. Tam büyüklüğe ise 40-50 yılda ulaşmaktadır.

Yapılan bilimsel çalışmalara göre halk arasında yabani sakız olarak adlandırılan sakız ağaçlarının çalı formundan kurtarılacak şekilde budama işlemine tabi tutulmasıyla Sakız Adası’ndan getirtilen damla sakızı ile benzer nitelikte reçine verdiği kanıtlanmıştır.

Çelikle Üretim (3)

Bunun yanında Pistacia  lentiscus’ un  üretimi, daldırmayla, tohumla, çelikle, aşıyla ve in-vitro şartlarda mikro üretimle yapılabilir. Aşıyla ve daldırmayla üretim diğerlerine göre daha kısa sürede verim sağlar. Yukarıda belirtildiği gibi doğada bol miktarda bulunan çalı formdaki bitkilerin uygun şekilde budanarak ağaç şeklinde 2-3 gövdeli terbiye edilmesiyle de 2-3 yılda verim sağlanabilir. Yine o bölgelerde yaygın olarak yetişen çitlembik (Pistacia atlantica) üzerine sakız aşılanması suretiyle de 2-3 yılda verim alınabilir.

Sakız ağacı gövdesinden yaralama ile elde edilen reçine yani sakız üzerinde yapılan araştırmalarda başta a-pinen olmak üzere monoterpen ve seskiterpenlerce zengin olduğu, ayrıca nortriterpenlerin de bulunduğu gösterilmiştir. Benzer şekilde yaprak ve meyveleri de uçucu yağlar yönünden zengindir. Bunun yanı sıra, yaprakları gallik asit türevleri, flavonol glikozitleri ve antosiyaninler gibi fenolik maddeler taşımaları ile dikkat çekmektedir. Sakızın ayrıca H. Pylori enfeksiyonundan koruyucu bir protein olan arabinogalaktan proteinleri taşıdığı da gösterilmiştir.

Sakız ağacının başta reçinesi olmak üzere farklı kısımlarından elde edilen ekstrelerin antiaterojenik, antienflamatuvar, antioksidan, antimikrobiyal ve antikanser etkinlikleri farklı araştırmalar ile gösterilmiştir.

Tedavide kullanımının yanı sıra gıda sanayinde çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Bir yandan pek çok tatlının terkibine girerken, diğer yandan hazır çorba vb gıdalarda koruyucu, sakız, diş macunu, losyon ve diğer kozmetik ürünlerin içeriğinde de doğal katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. Kısaca sakız reçinesi ve yağı önemli bir ekonomik gelir kaynağı olarak ilaç, kozmetik, boya, gıda ve içki sanayinde kullanılmaktadır.

Günümüzde sakızın toptan kilogram satış fiyatı 120-280 $ arasında değişmektedir. Bunun yanında sakızlı ürünler ise oldukça yüksek bir katma değer oluşturarak çok yüksek fiyatlardan alıcı bulabilmektedir.

Sakız ağacının doğal olarak yetiştiği kıyılarımızda özellikle İzmir Çeşme Yarımadası’nda bol miktarda çalı formunda sakız ağacı atıl şekilde yer almaktadır.  Bu ağaçların ekonomiye kazandırılması için kısa dönemde, çalı formdaki Pistacia lentiscus bitkileri uygun şekilde budanarak terbiye edilip, ağaç formuna dönüştürülerek üç-dört yıl içinde bitkinin reçinesinden yararlanılabilmesi sağlanabilir. Yine doğada yaygın bulunan Pistacia atlantica (Çitlenbik) bitkilerine Pictacia lentiscus’un kültür formu aşılanarak üç-dört yıl gibi bir sürede reçine salgısı elde edilebilir.

Bu sayede doğal bitki örtümüzde yer alan Sakız ağacından yüksek verimde sakız elde edilmesi ile hem sakız ihracatı sağlanabilecek, hem de sakız içeren yüksek katma değerli ürünler üretilerek ülke ekonomisine katkıda bulunulacaktır. Sakız ağacı bitkisinin başta reçine ve yaprakları olmak üzere ilaç araştırmaları için de önemli bir ham madde kaynağı olduğu da unutulmamalıdır. 

Sakız Ağacı - Bonzai (4)

Yararlanılan Kaynaklar:

1. Orman Genel Müdürlüğü, 2014-2019 Sakız Eylem Planı

2. Şenol BOZTOK, Doğal Sakız Bitkileri (Pistacia lentiscus L.)’nin Ekonomiye Kazandırılması, Ege Üniversitesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezi Bülteni, 51, 2007.

3. Nahida et al., Pictacia lentiscus: A Review on Phytochemistry and Pharmacological Properties, Int. J. Pharm. Pharm. Sci., 4, 2012.

4. Ahmet ONAY ve ark., Sakız Ağacı (Pistacia lentiscus L.) yetiştiriciliği, Dicle Üniversitesi Yayınları, 2016. 

Resim 1,2: Google images

Resim 3,4: Çeşme - Sakız Yetiştiricisi Metin Gemici bahçesinden