Neden bitki ? Neden bitkisel ekstre ? Metabolomik bunun neresinde ?
Bitkisel ilaçlar tek etken
maddeden oluşan ilaçlardan farklı özellikler gösterirler. Daha önceki yazılarımda da örneklerini
verdiğim gibi bazı etken maddeler bitkilerden saf olarak elde edilip
kullanılırken bazıları ise doğrudan bitki, bitki kombinasyonları ya da bitkisel
ilaç olarak kullanılmaları tercih edilir. Bitkisel ilaçların etkisinin
bileşiminde bulunan çok sayıda maddenin bir arada etki göstermesi ile ortaya
çıktığı düşünülmektedir. Bu sayede bitkide bulunan bazı etkili bileşiklerin yan
etkilerinin azaldığı ve bitkiden beklenen etkinin arttığı belirtilmektedir.
Genel olarak bitkilerin bu şekilde bitkide bulunan maddelerin farklı
mekanizmalar ile bir arada etki göstermesi ile ortaya çıkan etkiye “çok hedefli etki, multitarget etki, multifaktorial etki ya da polyvalent etki” denmektedir. Bu
durum farklı maddelerin vücutta aynı hedefe etki göstermesi ya da aynı maddenin
farklı hedeflere etki göstermesi şeklinde açıklanabilir ki bu ikinci durum bir
bitkinin neden birden fazla farmakolojik etki gösterebildiğini açıklar. Bu
şekilde polyvalent etkiye birkaç bitki örneği verelim.
Alzheimer hastalığı tedavisinde
kullanılan Ginkgo biloba ekstresinin ileri
yaşlarda bilişsel fonksiyon bozukluklarını düzelttiği ortaya konmuş, bu ekstre
içinde bulunan maddeler tek tek denendiği zaman aynı etki gözlenmemiştir.
Benzer durum Ginseng, Hypericum (Sarı
kantaron), Glycyrrhiza glabra (Meyan
kökü) gibi pek çok bitki için de söz konusudur.
Bunun yanında bu şekilde çok
hedefli etkiler geleneksel Çin tıbbında, ayurvedada, ya da geleneksel Japon
Tıbbı “Kampo” da aynı anda birden fazla bitkinin kullanıldığı bitkisel ilaçlar
için de söz konusudur. Resimde bir geleneksel Çin ilacında bulunan bitkilerin
çoklu etkisinin nasıl kesiştiği ne çok etki mekanizmasının aynı anda ortaya
çıktığını görebilirsiniz. Ki bu görüntü bitkilerin etkilerinin ortaya çıkması
ile ilgili benim çok hoşuma gider.
Çok hedefli etki örneği (1) |
Saf madde yerine bitki
ekstrelerinin seçilmesine sebep olan bir diğer durum da bitkilerde bulunan
maddelerin izolasyon sonrası yapılarının bozulmasıdır. Örneğin Valeriana,
Sarımsak (Allium sativum), Zencefil (Zingiber officinalis), Şerbetçi otu (Humulus lupulus) gibi bitkilerin etken maddeleri izolasyon sonrası
etkinliklerini kaybettikleri için doğrudan bitkisel ilaç şeklinde
kullanılmaları tercih edilir. Benzer şekilde etkili bileşiği tespit edilemeyen
bitkiler, ya da aynı anda çok sayıda maddenin etki gösterdiği bitkilerde saf
maddenin izole edilerek kullanılması mümkün olmamaktadır.
Bu durum bitkisel ekstrelerin
yapılarının aydınlatılması gerekliliğini ortadan kaldırmamaktadır. Bitkilerin
etkinliğinin araştırılması, yan etkilerinin, etkileşimlerinin belirlenmesi,
etki mekanizmalarının tespit edilebilmesi amacıyla çok sayıda farklı teknik
geliştirilmiştir. Örneğin bunlardan biri de organizmada bitkiden ortaya çıkan
tüm metabolitlerin araştırılmasını sağlayan “metabolomik”dir ki bunun şu an sadece ismini verip geçeceğim. Bu
teknikle bitkisel ilaca ait neredeyse tüm metabolitlerin tespiti mümkün olabilecektir.
Metabolomik ile doğal kaynaklardan ilaç keşfi, bitkisel ürünlerin kalite kontrol çalışmaları, bitkisel ürünlerde farmakovijilans gibi pek çok araştırma alanı daha güvenilir sonuçlar ile ortaya konabilecektir. Benzer şekilde metabolomik ya da bu metabolit parmak izi çalışmaları özellikle son yıllarda çok fazla karşılaşılan katıştırmanın da (yani bitkisel ürüne aslında onda bulunmayan başka bir maddenin karıştırılması, adulteration) tespit edilebilmesinin önünü açmıştır. Bitkisel ürünlerde metabolomik araştırmalara artık sıklıkla rastlamaktayız. Bu sebeple bu konu ile alakalı bir kaç makale okumanızı tavsiye ederim.
Burada hiçbir zaman bitkilerden
elde edilen morfin, atropin, taksol gibi saf maddelerin önemini azaltmak
istemiyorum. Ama belirtmek istediğim her zaman çok tartışma konusu olan bitki
ekstrelerinin kullanımını desteklemek ve bilimsel bir temele oturtmak..
Güzel bir yaz günü diliyorum..
(1) Tang ve ark., 2016. A Network
Pharmacology Approach to Uncover the Pharmacological Mechanism of XuanHuSuo
Powder on Osteoarthritis. Evidence-based complementary and alternative
medicine, Vol. 2016, ID 3246946.
Yorumlar
Yorum Gönder